– ईन्द्र राेकाया,

काठमाडौं – एकछिन सोच्नुहोस् त! तपाईं हामी २०२५ साल (वा २०८२ साल) मा बाँचिरहेका छौं। तर यही समाजमा एउटा यस्तो समुदाय छ, जसको पात्रोमा अहिले संवत् १८०४२ चलिरहेको छ! हो, तपाईंले ठीक पढ्नुभयो, अठार हजार बयालीस। यो कुनै कथा वा मजाक होइन, यो हिमालयको काखमा जन्मेको विश्वकै सबैभन्दा पुरानो जीवित धर्महरूमध्ये एक, बोन धर्म को यथार्थ हो।

पशुपतिनाथ र स्वयम्भूको यो पवित्र भूमिमा, जहाँ हरेक गल्लीमा मन्दिर र गुम्बाहरू भेटिन्छन्, त्यहीँ एउटा पुरानो ज्ञानको दियोलाई बचाइराख्न एउटा संस्था दिनरात खटिरहेको छ – नेपाल बोन बुद्धिष्ट महासंघ। यो संस्थाको मिसन सुन्दा कुनै हलिउड फिल्मको कथा जस्तो लाग्छ: एउटा प्राचीन सभ्यताको ज्ञानलाई आधुनिक दुनियाँमा जीवित राख्ने र त्यसको महत्व सबैलाई बुझाउने।

आउनुहोस्, केही मिनेट लगाएर यो रहस्यमयी र रोचक संसारको यात्रा गरौं, जहाँ इतिहास र अध्यात्म को गज्जबको संगम छ।

आखिर के हो त यो बोन धर्म? (के यो ‘झाँक्री’ धर्म हो?)
धेरैजसो मानिसहरूले ‘बोन’ सुन्ने बित्तिकै यसलाई धामी-झाँक्री वा कुनै परम्परागत अन्धविश्वाससँग जोड्छन्। तर वास्तविकता त्योभन्दा कैयौं गुणा गहिरो र फरक छ।

यो ‘शमनवाद’ होइन, एउटा पूर्ण धर्म हो: बोन धर्मको आफ्नै दार्शनिक प्रणाली, लिखित ग्रन्थ, मठ-गुम्बा र हजारौं वर्षदेखि चलिआएको ज्ञानको अटुट परम्परा छ।

संस्थापक: गाैतम बुद्धभन्दा पनि पुराना बुद्ध ।
बौद्ध धर्मावलम्बीहरू गौतम बुद्धलाई मान्छन्। तर बोन धर्मावलम्बीहरू बुद्ध तोन्पा शेनराब मिवोचे लाई आफ्नो मूल गुरु मान्छन्, जो उनीहरूको मान्यताअनुसार गौतम बुद्धभन्दा हजारौं वर्ष पहिले यस धर्तीमा आएका थिए।

बोन ग्रन्थहरूका अनुसार, बुद्ध तोन्पा शेनराबको जन्म ‘ओल्मो लुङरिङ’ भन्ने पवित्र भूमिमा भएको थियो, जुन प्राचीन ताजिग राज्यमा पर्थ्यो। आधुनिक इतिहासकारहरूले यो ठाउँलाई आजको कैलास पर्वतकाे आगन नेपालकाे हुम्ला जिल्लाको आसपासको क्षेत्र हुनसक्ने अनुमान गरेका छन्। सोच्नुहोस् त, हिमालयको यो धर्मको जरा मध्य एसियासम्म फैलिएको छ!

केही फरक, केही उस्तै: बुद्ध धर्म र बोन धर्म ।
बोन र बुद्ध धर्म हेर्दा उस्तै-उस्तै लाग्न सक्छन्। दुवैले कर्म, पुनर्जन्म र मोक्षको कुरा गर्छन्। दुवैमा लामा, गुम्बा र ध्यानको महत्व छ। तर केही रोचक भिन्नताहरू छन् जसले बोनलाई अद्वितीय बनाउँछ:

दाईने परिक्रमाको रहस्य!
तपाईंले गुम्बा वा चैत्य परिक्रमा गर्दा सधैं देब्रेबाट दाहिने तिर गर्नुहुन्छ होला। तर बोन धर्मावलम्बीहरू जहिले पनि दाईने बाट देब्रे तिर परिक्रमा गर्छन्! उनीहरूको पवित्र स्वस्तिक चिन्ह (युङडुङ) पनि दाईने बाट देब्रे दिशामा घुमेको हुन्छ, जसले शाश्वत र अविनाशी सत्यको प्रतीक मानिन्छ। अर्को पटक कसैले दाईने परिक्रमा गरेको देख्नुभयो भने, उहाँ बोन धर्मावलम्बी हुनुहुन्छ भनेर बुझ्नुहोला!

बोन धर्मको ज्ञानलाई “बोनका नौ मार्ग” मा बाँडिएको छ। यो एउटा यस्तो ‘आध्यात्मिक सिँढी’ हो, जसमा साधारण नैतिक शिक्षादेखि लिएर ब्रह्माण्डको रहस्य र मनको गहिरो तहसम्म पुग्ने ज्ञान समावेश छ। यसको सबैभन्दा उच्च शिक्षालाई “Dzogchen” (द्जोग्छेन) भनिन्छ, जसको अर्थ ‘महान पूर्णता’ हो। यो मनको वास्तविक स्वभावलाई सिधै चिन्ने अभ्यास हो, जसलाई बोन परम्पराको ‘अल्टिमेट सफ्टवेयर’ पनि भन्न सकिन्छ।

नेपालको हिमालमा लुकेको खजाना
यो प्राचीन धर्म नेपालमा कसरी यति जीवन्त रह्यो त? यसको कथा पनि रोचक छ। आठौं शताब्दीमा तिब्बतमा बौद्ध धर्मले राजकीय मान्यता पाएपछि बोन धर्ममाथि दबाब बढ्यो। त्यतिबेला धेरै बोन गुरुहरू र अनुयायीहरूले आफ्नो धर्म र ग्रन्थ जोगाउन नेपालको उच्च हिमाली क्षेत्रहरूमा शरण लिए।

आज पनि डोल्पा, मुस्ताङ, हुम्ला जस्ता दुर्गम ठाउँहरूमा बोन धर्म सास फेरिरहेको छ। त्यहाँका मानिसहरूको लागि यो धर्म मात्र होइन, जीवनशैली हो।

“हाम्रो लागि त बोन भनेको सास फेरे जस्तै हो,” डोल्पाबाट काठमाडौं आएका ७२ वर्षीय सोनाम लामा भन्छन्। “हामीले लगाउने लुगा, खाने खाना, मनाउने चाडपर्व, सबैमा बोन छ। शहरमा रहेको यो ‘महासंघ’ ले हाम्रो आवाजलाई सरकार र दुनियाँसम्म पुऱ्याइदिन्छ। हाम्रो चिनारी जोगाउन यसले ठूलो काम गरेको छ।”

नेपाल बोन बुद्धिष्ट महासंघ काठमाडौंमा रहेको यो संस्थाले गफ मात्र गर्ने हैन, साँच्चिकै काम गरेर देखाउनु झन् चुनाैति छ। यसले गर्नुपर्ने मुख्य कामहरू यस्ता छन्:

१. ज्ञानको सुरक्षा (पुरानो डाटा, नयाँ प्रविधि):
हजारौं वर्ष पुराना, हातले लेखिएका ग्रन्थहरूलाई सुरक्षित राख्नु चानचुने कुरा होइन। महासंघले यी ग्रन्थहरूलाई डिजिटाइज गर्ने (स्क्यान गरेर कम्प्युटरमा राख्ने) र आधुनिक पुस्ताले बुझ्ने भाषामा अनुवाद गर्ने काम गर्नु पर्छ। यो भनेको प्राचीन ‘ज्ञानको डाटा’ लाई भविष्यको लागि ‘ब्याकअप’ गर्नु जस्तै हो!

२. नयाँ पुस्तालाई शिक्षा (आध्यात्मिक PhD!):
धर्म तब मात्रै बाँच्छ, जब नयाँ पुस्ताले त्यसलाई अँगाल्छ। महासंघले युवा लामा र आनीहरूलाई परम्परागत शिक्षाका साथै अंग्रेजी, कम्प्युटर र विज्ञान जस्ता आधुनिक विषयहरू पनि पढाउन सहयोग गर्नुपर्नेछ । पढाइ पूरा गरेपछि ‘गेशे’ उपाधि पाइन्छ, जुन बोन दर्शनमा ‘PhD’ गरे बराबर हो।

३. जनचेतना र प्रचार (सोसल मिडियाको प्रयोग):
महासंघले बोन बारेको गलत धारणा हटाउन फेसबुक, वेबसाइट र युट्युब जस्ता प्लेटफर्मको भरपूर प्रयोग गर्नुपर्नेछ । ध्यान, शिविर, प्रवचन र सांस्कृतिक कार्यक्रमहरू आयोजना गरेर शहरका मानिसहरूलाई बोनको वास्तविक परिचय दिने प्रयास गर्नु पर्नेछ ।

रोचक तथ्य!

के तपाईंलाई थाहा छ?
बोन परम्परामा ज्योतिष, आयुर्वेद र प्राकृतिक उपचारको विशाल ज्ञान लुकेको छ। महासंघले यी परम्परागत उपचार विधिहरूलाई पनि पुनर्जीवित गर्ने प्रयास गरिरहेको छ।

चुनौती र भविष्यको सपना
यो यात्रा सजिलो भने छैन। पैसाको अभाव, युवा पुस्ताको विदेश पलायन, र बोनप्रतिको पुरानो गलत बुझाइ जस्ता चुनौतीहरू छन्। तर महासंघको सपना ठूलो छ।

नेपालमा एउटा बोन विश्वविद्यालय खोल्ने सपना देख्छन्, जहाँ विश्वभरका मानिसहरू यो प्राचीन ज्ञानबारे अध्ययन र अनुसन्धान गर्न आउन सकून्। उनीहरूको लक्ष्य बोन धर्मलाई नेपालको एक अभिन्न र सम्मानित पहिचानको रूपमा स्थापित गर्नु हो।

महासंघका एक सदस्य भन्छन्, “हाम्रो पात्रोमा १८०४२ साल चल्नुको अर्थ हाम्रो जिम्मेवारी पनि त्यति नै ठूलो छ भन्ने हो। हामीले यो हजारौं वर्षको ज्ञानलाई अर्को १८ हजार वर्षसम्म पुऱ्याउनु छ।”

– ईन्द्र राेकाया (महासचिब-नेपाल बाेन बुद्धिष्ट महासंघ)