चाँद हमाल,
काठमाडौँ । नेपालको हालैको इतिहासमा एउटा महत्वपूर्ण र उथलपुथलकारी घटनाको रूपमा दर्ज भएको ‘जेन जी आन्दोलन’ आजसम्म आइपुग्दा यसको वास्तविक कथा र सुरुवाती कारणहरू नै ओझेलमा पर्ने खतरा बढेको छ।

भ्रष्टाचार, नातावाद, बेरोजगारी र सरकारी अकर्मण्यताबाट वाक्क भएका युवाहरूको स्वस्फूर्त आन्दोलनमाथि तत्कालीन सरकारले गरेको बर्बर दमन र त्यसक्रममा भएको विद्यार्थीहरूको हत्या नै आन्दोलन चर्किनुको मुख्य कारण थियो। तर, आज त्यो तीतो यथार्थलाई बिर्साएर आन्दोलनलाई “विदेशी शक्तिको चलखेल” को संज्ञा दिने एक सुनियोजित प्रयास भइरहेको छ, जसले आन्दोलनको वास्तविक मर्म र सरकारको असफलतालाई ढाकछोप गर्ने दुस्प्रयास गरेको प्रस्ट देखिन्छ।

आन्दोलनको सुरुवात: आक्रोशको विस्फोट

यो आन्दोलन कुनै राजनीतिक दलको आह्वान वा कुनै नेताको नेतृत्वमा भएको थिएन। यो त लामो समयदेखि थुप्रिएको निराशा र आक्रोशको एउटा अनियन्त्रित विस्फोट थियो। सरकारले अभिव्यक्ति स्वतन्त्रतामाथि अङ्कुश लगाउने मनसायले फेसबुक, एक्स, युट्युब लगायत २६ वटा सामाजिक सञ्जालमाथि प्रतिबन्ध लगाउने निर्णय गरेपछि युवाहरूमा असन्तुष्टि चुलिएको थियो।

यसका पछाडि गहिरा कारणहरू थिए:

• व्याप्त भ्रष्टाचार र नातावाद: सरकारी संयन्त्रमा जरा गाडेको भ्रष्टाचार र राजनीतिक पहुँचका आधारमा अयोग्य व्यक्तिहरूले अवसर पाउने “नेपो किड” संस्कृतिले आम युवामा चरम वितृष्णा पैदा गरेको थियो।

• आर्थिक संकट र बेरोजगारी: देशको अर्थतन्त्र कमजोर हुँदै जानु र लाखौं युवाहरूका लागि रोजगारीको अवसर नहुनुले उनीहरूको भविष्य अन्धकारमय बनेको थियो।

• सरकारी गैरजिम्मेवारीपन: नागरिकका आधारभूत आवश्यकता पूरा गर्न र सुशासन दिन सरकार पूर्ण रूपमा असफल भएको थियो।

यी तमाम मुद्दाहरूले सिर्जना गरेको बारुदमा सामाजिक सञ्जाल प्रतिबन्धको झिल्कोले आगो लगाउने काम गर्‍यो। सुरुमा सामाजिक सञ्जाल र अनलाइन फोरमहरूमा सुरु भएको बहस र आक्रोश बिस्तारै सडकमा पोखियो।

बर्बर दमन: जब सरकार चुक्यो

शान्तिपूर्ण रूपमा सुरु भएको आन्दोलनले उग्र रूप लिनुको पछाडि सरकारको अदूरदर्शी र दमनकारी नीति प्रमुख कारक थियो। हजारौंको संख्यामा सडकमा उत्रिएका युवाहरूको आवाज सुन्नुको सट्टा, सरकारले उनीहरूमाथि चरम बल प्रयोग गर्‍यो। प्रहरीले चलाएको गोली लागेर काठमाडौँका सडकहरूमा दर्जनौं विद्यार्थी तथा युवाहरूको ज्यान गयो। नयाँ बानेश्वर, रत्नपार्क लगायतका क्षेत्रहरू रणभूमिमा परिणत भए। सिभिल अस्पतालदेखि ट्रमा सेन्टरसम्म घाइतेहरूको भीड लाग्यो र कयौं परिवारले आफ्ना सदस्य गुमाए।

यो घटना नै आन्दोलनको “टर्निङ प्वाइन्ट” थियो। यदि त्यो दिन सरकारले संयमता अपनाएको भए र विद्यार्थीहरूको हत्या नभएको भए, सायदै आन्दोलनले त्यति भयावह रूप लिने थियो। सरकारको यही बर्बरतापूर्ण कदमले आगोमा घ्यू थप्ने काम गर्‍यो र आन्दोलनकारीहरूलाई थप आक्रोशित बनायो, जसका कारण तोडफोड र आगजनी जस्ता अप्रिय घटनाहरू पनि भए।

कथाको बङ्ग्याइ: “विदेशी शक्ति” को हौवा

आन्दोलनको रापले सरकार ढल्यो र राजनीतिक अस्थिरता बढ्यो। तर, आफ्नो असफलता र नागरिकमाथिको दमनलाई स्वीकार्नुको साटो, पराजित राजनीतिक दलहरू र तिनका भ्रातृ सङ्गठनहरूले एउटा नयाँ र भ्रमपूर्ण कथा सिर्जना गर्न थाले। उनीहरूले यो स्वस्फूर्त युवा आन्दोलनलाई “विदेशी शक्तिद्वारा सञ्चालित” र “देशलाई अस्थिर बनाउने षड्यन्त्र” को रूपमा व्याख्या गर्न थाले।

यो कथाको प्रचार गर्नुमा उनीहरूका केही निहित स्वार्थहरू छन्: १. आफ्नो असफलता ढाकछोप गर्नु: आन्दोलन विदेशीले गराएको हो भनेर प्रचार गर्न सके, आफ्नो भ्रष्टाचार, कुशासन र दमनकारी नीतिको जिम्मेवारी लिनु पर्दैन भन्ने उनीहरूको बुझाइ हो। २. युवा आन्दोलनलाई बदनाम गर्नु: युवाहरूको स्वतन्त्र र सङ्गठित शक्तिबाट अत्तालिएका पुराना राजनीतिक दलहरू उनीहरूको आन्दोलनलाई अवैध र निर्देशित देखाएर बदनाम गर्न चाहन्छन्। ३. राष्ट्रियताको भावनात्मक प्रयोग: “विदेशी हस्तक्षेप” को नारा लगाएर नागरिकको ध्यान वास्तविक मुद्दाहरूबाट भड्काउन र आफ्नो पक्षमा जनमत सिर्जना गर्न यो सजिलो माध्यम हो।

हो, नेपालको भूराजनीतिक अवस्थाका कारण यहाँ विदेशी शक्तिहरूको चासो र सूक्ष्म चलखेल सधैं रहने गर्छ। तर, जेन जी आन्दोलनको मूल मुद्दालाई नै ओझेलमा पार्ने गरी यसलाई पूर्ण रूपमा विदेशी षड्यन्त्रको रूपमा चित्रित गर्नु सत्यको अपलाप हो। यो आन्दोलन बाहिरी उक्साहटमा भन्दा पनि भित्रि आक्रोश र पीडाबाट जन्मिएको थियो।

निष्कर्ष: सरकारको असफलता नै मूल कारण

अहिले सतहमा जे जस्ता अफवाह र षड्यन्त्रका सिद्धान्तहरू तैरिएका भए पनि, जेन जी आन्दोलनको कटु सत्य यही हो कि यो तत्कालीन सरकारको असफलता र दमनको प्रत्यक्ष परिणाम थियो। यदि सरकारले युवाहरूको आवाज सुनेको भए, सामाजिक सञ्जालमा प्रतिबन्ध लगाउने जस्तो मूर्खतापूर्ण निर्णय नगरेको भए र सबैभन्दा महत्वपूर्ण, शान्तिपूर्ण प्रदर्शनमा उत्रिएका आफ्नै नागरिकमाथि गोली नचलाएको भए, देशले यति ठूलो क्षति व्यहोर्नु पर्ने थिएन।

“भेडा प्रवृत्ति” देखाउँदै नियोजित रूपमा फैलाइएका अफवाहहरूको पछि लाग्नुभन्दा, हरेक नेपालीले यो कुरा स्पष्ट रूपमा बुझ्न जरुरी छ कि जेन जी आन्दोलनको जगमा विदेशी शक्ति होइन, बरु आफ्नै सरकारको असफलता, भ्रष्टाचार र बर्बरता थियो। यो यथार्थलाई बिर्सनु भनेको शहीदहरूको बलिदानलाई अपमान गर्नु र भविष्यमा यस्ता घटनाहरू दोहोरिनका लागि बाटो खुला गर्नु हो।